KIZILHİSARLI MUSTAFA PAŞA’NIN BİLİNMEYEN HAYATI ÜZERİNDEN

BODRUM TARİHİ-7

Kızılhisarlı Kaptan Mustafa Bey’e, Kapudan-ı derya Seyid Süleyman Paşa tarafından gönderilen hususi emirnamenin içeriği neydi?    

Kızılhisarlı Mustafa Bey ve sülalesinin Leleg Yarımadası’ndaki antik harabe  Halikarnas’a  göçünü, dolayısıyla bugünkü Bodrum’un(merkez) iskanlaşma sürecini başlatan evrak-ı metrukenin ilki önceki bölümde aktarıldığı gibi 22-31 Ağustos 1714 tarihli ve Sadrazam Damat Ali Paşa mühürlü; ikincisi de 24 Zi'lkade 1126(1 Aralık l714) tarihli ve Kapudan-ı derya Süleyman Paşa mühürlü emirnameydi. Bu hükmün içeriğinin ne olduğunu önemli tarihçilerimizden Dr. Ömer Bıyık sayesinde öğrenmiş bulunuyoruz. (1*)

KAPUDAN-I DERYA’DAN SANCAK VE DERYA  BEYLERİNE; BEYLERDEN KAPTANLARA...

Kapudan-ı derya Seyid Süleyman Paşa, Sadrazam Damat Ali’nin  gaddar biri olduğunu çok iyi biliyordu(2*). Kellesinden olmamak için kendisine yazılan sadaret emirnamesinin bir gereği olarak ne yapıp edip bir yolunu bulmak ve Akdeniz-Ege’de seyir güvenliğini sağlamak zorundaydı. Derhal acil tedbirler alması, yeni görevlendirmeler yapması gerekiyordu. Bu tedbirlerin başında da devriye filolarının sayısını artırmak geliyordu. Nitekim, payitahttan gelen sadaret hükmünden yaklaşık 3 ay sonra, Aralık ayına girerken donanma-ı hümayunu toplamış; aldığı kararlar neticesinde kendi gemisi, filosu olan derya beyleri ve deniz ilminden anlayan, tecrübeli bilinen ne kadar kaptan varsa hepsine kapudan-ı derya mühürlü hususi emirnameler yollamıştı. İşte bunlardan biri, Eğriboz paşası üzerinden Kızılhisarlı Kaptan Mustafa Bey adına yollanmış emirnameydi. Buna sebep, Mustafa Bey’in deryadaki tecrübesi ve kabiliyetiyle donanma paşaların dikkatini çekmiş olmasıydı. Aslında Mustafa Kaptan, Ağrıbos ümerasının da ulemasının da tanıdığı, bildiği saygın bir şahsiyetti.   Sancakta muhafız, kadı, serdarlık gibi makamlarda görevler yapmış Defterdar Seyit Mustafa Paşa, 1692’nin Kaptan-ı deryası İbrahim Paşa, derya ümerasından Eğribozlu Köse Ali Paşa ve onun oğlu 1709’deki Kaptan-ı derya Eğribozlu Mehmet Paşa, 1706’daki Sadrazam Numan Paşa(azilden sonra aynı göreve geri gelen), geçmişte Eğriboz muhafızlığı da yapmış ve şimdilerde Kaptan-ı deryalığa yükselmiş Canım Mehmet Hoca gibi pek çok ünlü kişiyle zaten tanışıyordu.

Zemheriye(karakış) henüz girilmişti. Kapudan-ı derya emirnameleri, sancak ve deryabeylerine deniz mevsimi olmayan  kış aylarında daha çok kara yoluyla gönderilirdi. Bu yüzden, Mustafa Bey’e hususi yazılmış emir ve beratın Ada’ya ulaşması nerdeyse bir hafta sürmüştü. 1714’deki Eğriboz Muhafızı, Dramalı Vezir İbrahim Paşa’ydı. Dolayısıyla, payitahttan yollanan hertürlü resmi evrak önce dergah-ı ali binasına gelir; tatarlar(ulakçı) vasıtasıyla da ilgili kimselere haber verilirdi.

Ağrıbos(Eğriboz) Sancağı, idari olarak Cezayir-i Bahri Sefid Eyaleti’ne(Garp Ocakları) bağlı 28 adet kapudan-ı derya sancağından biri olmasına rağmen, Valide Rabia Emetullah Gülnuş Sultan’ın hassıydı. Eğriboz’un, Valide Sultan hassına çevriliş tarihi muhtemelen 1708’di. Zira, Eğriboz’a Sancak Mutasarrıfı atanmış olan Vezir Sirke Osman Paşa, ada ahalisine adeta kan kusturunca, gelen yoğun şikayetler üzerine önce mutasarrıflıktan azledilmiş, sonra da 1708’de zalimliğinin bedelini kellesiyle ödemişti. Aynı vakıalar bir daha cereyan etmesin diye Eğriboz Sancağı mutasarrıflıktan çıkarılmış ve Valide Sultan hassına çevrilmişti. Sancağın merkezi, bugünkü Khalkis Kalesi’ydi. (3*)

Öte yandan, Mustafa Bey’e özel gönderilmiş emirname yola çıktıktan sonraki günlerde payitahtta çok önemli iki vakıa cereyan etmişti. Bunlardan biri savaş ilanı, diğeri de azil vakıasıydı.

8 ARALIK 1714, VENEDİK DEVLETİ’NE SAVAŞ İLANI

Osmanlı Devleti, daha önce Rusya’ya kaptır­dığı Azak Kalesi’ni Prut Antlaşması(1711) sonucu geri aldıktan sonra Karlofça Antlaşması(1699) ile Venediklilere terk etmek zorunda kaldığı Mora Yarımadası’nı geri almayı ümit ediyordu. Venedikliler, hem karada hem Akdeniz’de hala başbelasıydı. Karlofça Antlaşması’na aykırı biçimde Akdeniz’deki Osmanlı ticaret gemilerini sürekli tâciz ettikleri halde yapılan diplomatik girişimlerden hiçbir sonuç alınamıyordu  ve 1713’te hâmilik anlaşması yaptıkları Karadağlılar’ı Osmanlılar aleyhine kışkırtmaları ilişkileri iyice gergin bir noktaya getirmişti. Mora’nın ellerinden geri alınması artık şarttı.

Venediklilerin, Rakka Valisi merhum Enişte Hasan Paşa’nın terekesini İstanbul’daki karısı Hatice-Sultan’a götüren gemiyi zaptedip tayfalarını esir alması ve ardından kışkırtılmış Karadağlıların  Osmanlı gemilerine yönelik tacizleri, bardağı taşıran son damlalar olmuştu. Bunun üzerine, Sadrazam Damat Ali Paşa’nın sarayında yapılan toplantıda Venediklilere  savaş açılmış (1 Zilhicce 1126 / 8 Aralık 1714) ve Avusturya’ya elçi göndererek Rus harbinde olduğu gibi bu savaşta da tarafsız kalması istenmişti.(4*)

Venedik Devleti’ne savaş ilanıyla birlikte Eğriboz ve civarı hergeçen gün tehlikeli bölge haline geliyordu. Kızılhisar’daki günlük hayat bariz şekilde bu durumdan etkilenmişti...

18 ARALIK 1714, KAPTAN-I DERYA SÜLEYMAN PAŞA’NIN AZLİ

Aralık ayının ortasında bir gün, Eminönü Gümrük İskelesi’nde demirli bir Mısır kalyonunda yangın çıkmış ve çıkan bu yangın diğer gemilere sıçrayınca büyük patlamalar meydana gelmiş; sonunda da 200 kadar kişi ölmüştü. Bu facianın faturası ise dönüp dolaşıp Süleyman Paşa’ya kesilerek  kaptan-ı deryalık görevinden azledilmişti. Kızılhisarlı Kaptan Mustafa Bey’e hususi berat ve görev emri yollayan Süleyman Paşa’nın yerine 18 Aralık 1714’ta(11 Zilhicce 1126) Canım Mehmet Hoca atanmıştı. (5*)

KIZILHİSARLI  MUSTAFA BEY’E YAZILMIŞ HUSUSİ EMİRNAMENİN MUHTEVİYATI

Seyid Süleyman Paşa, artık kapudan-ı derya değildi; ancak Kaptan Mustafa Bey’e 1 Aralık’ta yollanan emirname hala yoldaydı.

Zemheri’nin üçüncü haftası içinde, Eğriboz Muhafızı İbrahim Paşa’nın ulakçısı, bir ihtimal kara yoluyla, terkininde evrak torbası, dörtnala ama zorbela Kızılhisar’a varıp nahiye naibinin kapısını çalmıştı. Yolculuk çok zorlu geçmişti, çünkü çanak gibi coğrafi yapısıyla Bodrum’u(merkez) andıran, ancak önünde set vazifesi gören Karaada benzeri herhangi bir  adacığı bulunmayan Kızılhisar(Karystos), Evliya Çelebi’nin de anlattığı gibi her sene karakışta sağanaklı rüzgarların gazabına uğramaktaydı.

Naip’le Ulakçı Tatar’ın Kaptan Mustafa Bey konağını ziyareti hiç kuşku yok ki bucaktaki herkes tarafından duyulmuştu. Muhafız İbrahim Paşa’nın, kapudan-ı derya mühürlü emirnamenin aslını ulakçıya vermesi adetten olmadığı için; gelen haber, Ağrıbos Dergah-ı ali’sine(kale) çağrı haberiydi. Yine de Tatar, Kaptan’ın Ağrıbos’a niye çağrıldığının anahatlarını biliyordu; ancak emirnamede mührü olan  kapudan-ı deryanın artık ma zul(azledilmiş) olduğunu bilebilmesi mümkün değildi.  Ada’daki derya ümerasının nerdeyse hepsini tanıyan Kaptan Mustafa Bey’in, emri tahmin etmesi hiç de zor değildi. Konak, sadece aile ve akraba efradıyla değil meraklılarla da dolup taşmıştı. Zira, yaklaşık bir aydır bucaktaki bazı hanelerde Mora’ya seferberlik söylentisi dolaşıyordu ve herkes büyük bir ihtimalle gelen Tatar’ın seferberlik haberi getirdiğini sanmıştı. Oysa çok geçmeden haberin ne olduğu ortaya çıkmıştı. Tatar’ın dediğine göre Kaptan Mustafa Bey, Devlet-i ali’nin miri kaptanı olarak görevlendirilmişti. Derhal Eğriboz’a gidip beratını İbrahim Paşa’nın elinden bizzat teslim alacak, sonra da tüm hazırlıklar biter bitmez tayin edildiği görev yerine hareket edecekti. 

Nitekim Kaptan, aynı gün kendisine görev emri getiren Sancak Tatar’ıyla beraber Eğriboz Dergah-ı ali kapısına varmış; muzaffer kumandan  Dramalı İbrahim Paşa’nın huzuruna çıkmış ve uzun bir sohbetin ardından beratını almıştı. Ada’nın ünlü denizcilerinden  Mustafa Bey, böylece “miri fırkateler kapudanı” sıfatıyla derya ümerasından biri oluvermişti. 

Kapudan-ı derya mühürlü bu hususi emirnamede; Mustafa Bey’in fırkateler kapudanı olarak Bodrum ve yöresini korunmakla görevlendirildiği,  ihtiyaç halinde emrindeki levendlerle birlikte donanma-yı hümayuna katılmasının istendiği, ayrıca top ve mühimmat ihtiyacının tersane-i amire tarafindan karşılanacağı, kendisine ise 4 yük akçe salyane maaş verileceği belirtilmişti.(1*agm) (Başbakanlık Osmanlı Arşivi(BOA) İE.TCT 17-1888; 24 Zi'lkade 1126).

İşte bu hüküm, bir görevlendirme emrinden ziyade Kızılhisarlı Kaptan Mustafa Bey’in hayat çizgisini değiştirecek nitelikte bir hükümdü. Onun değişecek olan hayat çizgisi ise antik-harabe Halikarnas’ta Bodrum adında yepyeni bir Osmanlı yerleşim merkezinin doğmasına vesile olacaktı.

Diğer taraftan, ne garip bir tecellidir ki Kaptan Mustafa Bey’e bu hükmü yazan mazul kapudan-ı derya Seyid Süleyman Paşa, 27 Aralık 1714’te, bir iki saatlik mesafedeki Atina Kalesi Muhafızlığı’na tayin edilmişti. Kimbilir O Atina’ya geldiğinde; Mustafa Bey, miri fırkateler kapudanı olarak Bodrum’a çoktan varmıştı...

Bir sonraki bölümde, Kızılhisarlı Kaptan Mustafa Bey’in atandığı  ‘Miri Fırkateler Kapudanlığı” makam ve görevinin aslında ne anlama geldiği ele alınacak.

mehmet çilsal

(hukukçu-tarih araştırmacısı)

KAYNAKÇA

1. 6-ULUSLARARASI  HER YÖNÜYLE BODRUM SEMPOZYUMU;   Kızılhisarlı Mustafa Paşa ve Ailesi Üzerine Bilgiler; Dr.Ömer Bıyık https://www.academia.edu/19646334/3._ULUSLARARASI_HER_Y%C3%96N%C3%9CYLE_BODRUM_SEMPOZYUMU_B%C4%B0LD%C4%B0R%C4%B0LER_3_1

1. https://islamansiklopedisi.org.tr/sehid-ali-pasa

http://www.osmanlimedeniyeti.com/Bilgi/Damat%20Ali%20Paşa 

1. BÜYÜK OSMANLI TARİHİ VI.CİLT ,s 300-308- Prof.Dr.İ.Hakkı Uzunçarşılı, Uzunçarşılı 1978: IV/I, 101

1. İsmail Hami Dânişmend -İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi Cilt 1,sf. 1283

1. 18.YÜZYIL OSMANLI DONANMASINDA KAPTAN PAŞALIK-Doktora Öğrencisi Mehmet TAŞ, Dr.Muhammet Nuri TUNÇ 

https://www.academia.edu/39093968/18.Y%C3%9CZYIL_OSMANLI_DONANMASINDA_KAPTAN_PA%C5%9EALIK