Uçsuz bucaksız savanalarda yaşayan çeşitli canlıların ekrandaki görüntüleri eşliğinde David Attenborough’nın bariton sesiyle “Yaşadığımız dünya, mucizelerle dolu benzersiz ve olağanüstü bir yer” sözlerini duyuyoruz. “Şimdi harekete geçersek, durumu hâlâ düzeltebiliriz” diyen İngiliz çevreci ve belgesel yapımcısı, doğayı asırlardır değiştirerek tehlikeye attığımız hayvan ve bitki türlerini nasıl kurtarıp koruyabileceğimizden bahsediyor.

Uzmanlar, küresel ortalama sıcaklığın 2100 yılına kadar 2 °C yükselmesi durumunda, günümüzde var olan bitki türlerinin %18’ini ve memeli türlerinin %22’sini kaybedeceğimizi tahmin ediyor. İklim değişikliği, biyolojik çeşitlilikte yaşanan kaybın en büyük nedenlerinden biri olarak öne çıkıyor. Yetkililer, gerekli önlemleri alabilmeleri için gelecekte yaşanabilecek farklı iklim senaryolarının canlı türlerini nasıl etkileyeceğini bilmek zorunda. Bu noktada akıllara gelen soru şu: Sahip olduğumuz bilim ve yöntemler, canlı türlerinin değişen iklim ve habitatlara nasıl tepki vereceğini doğru bir şekilde öngörebilmemiz açısından yeterli mi?

Hem uzaktan hem de sahada çalışan çok sayıda bilim insanı, laboratuvar, girişim ve ülke yönetimi, küresel ve yerel iklim davranışlarını çözmeye ve yüzyılın sonunda karşımızda nasıl bir tablo göreceğimizi anlamaya çalışıyor. Uzmanlar, dünyada yaşayan yaklaşık 8,7 milyon türün en az dörtte birinin değişen iklim ve insan faaliyetleri nedeniyle habitatlarında artık barınamadıkları için göç etmeye başlamış olabileceği uyarısında bulunuyor. Aynı faktörler, IPBES raporuna göre önümüzdeki dönemde bir milyon hayvan ve bitki neslinin tükenmesine neden olabilir. Ayrıca arazi kullanımındaki değişiklikler ve deniz kaynaklarının aşırı tüketilmesi, iklim değişikliğinin canlılar üzerindeki olumsuz etkilerini daha da artıran faktörler olarak karşımıza çıkıyor.

Canlı türlerinin nesillerinin tükenmesi, beraberinde başka sorunları da getiriyor. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), biyolojik çeşitliliğin azalması nedeniyle doğada bozulan dengelerin sağlığımızı da ciddi ölçüde etkileyebileceği konusunda uyarıyor. Bir bitki türü yok olduğunda genetik çeşitlilikte meydana gelen azalma, yetiştirilen gıda ürünlerini zararlı böceklere ve hastalıklara karşı savunmasız bırakarak ulusal ve yerel gıda güvenliğine zarar verebilir. Diğer yandan, hastalıkların yeni tedavilerinde kullanabileceğimiz tıbbi bitki türlerinin sayısı da azalmış olur.

Bitki ve hayvan türleri, varlıklarını yalnızca kendilerine uygun iklim koşullarında sürdürebiliyor. Copernicus İklim Değişikliği Servisi (C3S) iklim uygulamaları uzmanı Dr. Samuel Almond, bu iklim koşullarını “Canlı türlerinin yaşamlarını sürdürebildikleri ‘konfor alanları’” diye tanımlıyor. “Örneğin belirli bir ağaç türünün yaşadığı iklimde sıcaklık veya yağış miktarı değişirse ve ağaç türü bu değişime uyum sağlayamazsa, o zaman bu ağaç türünün yaşamını sürdürmesi ve üremesi zorlaşır.” Hayvan ve bitki türlerinin habitatlarındaki iklimlerin değişmesi, bazı canlıların biyolojik mekanizmalarının normal çalışmasını önleyebilir ve onları kendilerine daha uygun koşullar sunan yerlere göç etmeye zorlayabilir. Bazı canlılar ise değişen koşullara uyum sağlayabilir ve yaşamlarını sürdürebilir.

Başka faktörler de söz konusu olabilir. Euronews’a konuşan Connecticut Üniversitesinde görevli Doç. Dr. Mark Urban’a göre, iklim değişikliği doğal yaşamı çoğu zaman doğrudan etkilemiyor. Dr. Urban iklimin biyolojik çeşitlilik üzerindeki etkilerinin sıkça kendini canlı türleri arasındaki etkileşimlerde gösterdiğine dikkat çekerek şöyle diyor: “Örneğin, yükselen sıcaklıklardan doğrudan etkilenmeyen bir canlı türü düşünelim. Bu tür yine de yaşamını sürdüremezse, bunun nedeni yükselen sıcaklıklar nedeniyle ana besin kaynağını kaybetmiş olması veya bulunduğu habitata yeni bir avcı türün veya hastalığın gelmiş olması olabilir.” Dr. Urban, sözlerine şöyle devam ediyor: “Belirli besin ağlarında kritik önem taşıyan ve iklim değişikliğine hassas olan canlı türlerine bakmamız gerekir. Genelde besin ağındaki avcı hayvanlar olan bu türler, ekosistemlerinde önemli bir role sahiptirler. Bu türlerin iklim değişikliğinden etkilenmesi, diğer canlı türlerini çok ciddi ölçüde etkiler.”

Dr. Urban, “İlkim değişikliğinin biyolojik çeşitlilik üzerindeki etkilerini ne kadar iyi öngörebildiğimizi bilmiyoruz” diyor. “Geleceği öngörebilmek için şu an korelasyonlardan ve istatistiklerden faydalanıyoruz. Bu istatistikler belirli bir süre ve belirli canlı türleri için işe yarayabilir fakat daha karmaşık bir durumla karşı karşıya olduğumuzda öngörülerimiz doğruluklarını tamamen yitirebiliyor. Amacımız, istatistikler yerine biyolojiden faydalanan modeller oluşturarak öngörülerimizi geliştirmektir.” Connecticutlı bilim insanı Dr. Urban’a göre, iklimin biyolojik çeşitlilik üzerindeki etkileri araştırılırken canlı türlerinin doğumları, ölümleri, nasıl ve ne kadar uzağa göç ettikleri gibi doğal süreçleri göz önünde bulundurulursa, milyonlarca canlı türünün gelecekteki durumları hakkında daha kapsamlı öngörüler sağlanabilir. Bu sayede, korunmaya en muhtaç canlı türlerinin korunmasına da öncelik verilebilir. Dr. Urban, “Hangi türlerin uyum sağlayabileceğini ve hangilerinin sağlayamayacağını bilmediğimiz takdirde, kaynaklarımızı zaten uyum sağlayabilecek türlere harcayabilir ve diğer türleri yok olmaya terk edebiliriz” diyor.

Canlı türlerinin ve habitatlarının iklim değişikliğinden nasıl etkilediğinin araştırmacılar ve yetkililer tarafından daha iyi anlaşılmasını sağlayabilecek iklim verilerine erişimimiz gün geçtikçe artıyor. Dr. Almond, C3S bünyesinde yürüttükleri Küresel Biyolojik Çeşitlilik Servisi çalışmalarını “Biyolojik çeşitliliği modelleme ve izleme çalışmalarında yardımcı olacak çeşitli göstergeleri derleyen bir proje yürütüyoruz” diye tarif ediyor.