KIZILHİSARLI MUSTAFA PAŞA’NIN BİLİNMEYEN HAYATI ÜZERİNDEN

BODRUM TARİHİ-3

KIZILHİSARLI MUSTAFA PAŞA’NIN CEDDİ, EĞRİBOZ’A NE ZAMAN VE NEREDEN GELMİŞTİ?

Kaptan Mustafa Bey’in ataları, hem adanın  kadim Hırıstiyan halklarından  değildi; hem de sonradan din değiştirip Müslüman olmamışlardı(mühtedi) varsayımından hareketle, Osmanlı’nın 1470’de Eğriboz’u fethiyle birlikte Anadolu ve/ya Balkanlar’dan getirilip Kızılhisar’a (Karistos) yerleştirilmiş ailelerdendi diyebiliriz. Osmanlı İmparatorluğu’nun fetih sonrası o yerin ahalisini isteğe bağlı boşaltmak, ardından o yere yeni nüfus taşıyıp yerleştirmek, sonra da bir miktar asker ve idareciyi oraya bırakmak şeklinde bir müstemleke tarzı vardı. 

EĞRİBOZ KUŞATMASI ÖNCESİ DÖNEM...

Eğriboz(Negroponte-Evia), 14’ncü yüzyıldan itibaren istilalar yüzünden Ege adalarında yaşayan halkların göçüp sığındığı bir yer haline gelmişti. Ancak, bu istilalar arasıra Eğriboz’un kendisini bile vurmaktaydı. Hemen her kitabı Türkçe olarak basılmış ünlü Yunan tarihçisi Prof. Evangelia Balta, 1430'larda Türklerin Eğriboz’dan 5000  insanı esir alıp kaçırdığını yazmıştır. (1*)

Prof. Dr. David Jacoby’nin araştırmalarına göre, mülteciler, Eğriboz’u öylesine tıka basa doldurmuş ve  kalabalıklaşmıştı ki nüfus 15 000’e yükselmişti. Böylesi yoğun nüfus ise çok dert getirmiş ve sonunda 1448’de Eğriboz limanından heryere “Kara Ölüm” denilen veba yayılmıştı. Venedik resmi verileri, 1448 vebasının Negropont’un(Eğriboz) nüfusunun üçte ikisini yokettiğini yazmaktadır. Bu belgelerin birinde 1458'de Negropont'a demirleyen bir geminin, daha Venedik'e ulaşamadan veba yüzünden mürettebatının dörtte birini kaybetttiği not düşülmüştür. Bitmez tükenmez Türk akınlarının da etkisiyle Eğriboz nüfusu sürekli azalmıştı. Tüm bunların üstüne 1453’te İstanbul’un Türkler tarafından fethi de eklenince, Eğriboz nerdeyse tamamen boşalmıştı. Sadece Eğriboz değil; Sakız, Midilli, Girit kıyılarında yaşayan halklar da güvenli sandıkları başka yerlere göçetmişti. Bu durumu bulunmaz fırsat bilen Arnavutlar ise Türklerin payitahta şikayetine rağmen, 1462’de Eğriboz başta, boşalan bu adalara yerleşmek için akın akın gelmişti.(2*)

1453 sonrası yıllar ise Osmanlı Donanması’nın Ege’de sık sık dolaştığı yıllar olmuştu. 1455’de Menteşe dolaylarındaki 30 kadar gemiyle bazı adalar yoklanmış; ardından Gelibolu Sancakbeyi Hamza Bey kumandasındaki 80 gemiden oluşan donanma, Midilli, Sakız, Rodos ve İstanköy’ü kuşatmış; askerlerin arasında yayılan salgın hastalık nedeniyle kuşatmalara son verilmiş; pek çok esir ve ganimetle geri dönülmüştü.(3*)

1458-1470 arasında Osmanlı-Venedik savaşları devam etmiş ve Eğriboz hariç, Mora fethedilmişti. Eğriboz, Venediklilerin merkez üssü konumandaydı ve Osmanlı’nın deniz ulaşımını tehdit ediyordu.

1470 EĞRİBOZ KUŞATMASI...

1470’e yaklaşırken Ada’nın nüfusu 2500’e kadar düşmüştü.  Prof. Dr. David Jacoby’in, amiral denizci Carlo Zeno’nun kroniklerinden yolara çıkarak verdiği bilgiye göre, 1464’de Eğriboz’a sadece Midilli’den 10 bine yakın mülteci getirilmişti. Yukarda da değinildiği gibi 1453’de İstanbul’un fethiyle birlikte Adalar Denizi’nde yoğun bir mülteci hareketliliğinin yaşanmıştı.

1470’de, yaklaşık 400 gemilik donanma ile  Eğriboz’u muhasara altına alan Gelibolu sancakbeyi Mahmud Paşa, ada  ile anakara arasındaki boğaza yanyana gemiler yanaştırmış, askeri karaya gemilerden oluşturduğu bu köprüden taşımıştı. Fatih Sultan Mehmet ise, 57 bin kişilik kara ordusuyla Mora’ya intikal etmişti. Evliya Çelebi’nin anatımıyla Eğriboz, 127 gün süren muhasara boyunca şayka, palanka, kale toplarıyla döve döve nice yerleri yıktıktan sonra Maslahat Tepesi adlı yerden yürüyüş edip kılıç vura vura fethedilmişti. Fetih sırasında 5.000 kişi ölmüş, 2500 kişi ise İstanbul'a sürülmüştü...

Ünlü denizci Kemal Reis(Piri Reis’in amcası), 1470’de Mahmud Paşa ile birlikte bir azap neferi olarak Eğriboz seferine katılmış, fetihten sonra yerleştiği Ada’da Azaplar Reisliği’ne getirilmiş ve nihayet donattığı bir kalyata ile Venediklilere karşı korsanlığa başlamıştı.    

Prof. Jacoby, Türklerin fetih sonrası Negropont(Eğriboz) sakinlerinin tamamını katletmesi ya da sınırdışı etmesinin mümkün olmadığı, çünkü bu davranışın kırsal işgücünün gerekliliği ve adanın kaynaklarının sömürülmesi realitesine uygun düşmediğinin altını çizmiştir.  (2*a.g.e)

Aşıkpaşazade, Neşri, Dursun Bey ve Kemalpaşazade gibi Osmanlı müelliflerinin eserlerinde şiddetli çatışmalardan, Venedik garnizonunun yok edilişinden, kiliselerin camiye çevrilişinden ve hayatta kalan sivillerin (İbn Kemal'e göre 15.000) sürgüne gönderilişinden bahsedilir. (4*) 

Boşalan Eğriboz’a; Yenişehir, Serez, Üsküp, Ankara, Karaman ve Bergama gibi yerlerden getirilen nüfus yerleştirilmişti. Fethedilen bir yere Müslüman nüfus taşımak Osmanlı fetih tarzının doğal bir sonucuydu. Aşıkpaşazade, bu bilgilere boşalan Hıristiyan evlerine Eğriboz'a gönüllü gelen Müslümanların yerleştiklerini de eklemiştir.  Kızılhisarlı Kaptan Mustafa’nın ceddi de büyük bir ihtimalle,  işte bu göçmenlerin arasındaydı.   

FETİH SONRASI...

Prof.Dr.İbrahim Alper Arısoy, Yunan tarihçi Konstantinos A. Gounaropoulos’a dayanarak fetihten hemen sonra Kızılhisar civarındaki toprakların 40 sipahi arasında tımar olarak paylaştırıldığını, bunlardan 30’unun hisarda, 10’unun da sahildeki liman burcunda görevli olduğunu yazmıştır.  

Osmanlı dönemi tahrir kayıtlarına göre de adada 9 nahiyeye bağlı toplam 125 yerleşim merkezi bulunmaktaydı. Tahmin edilebileceği gibi bunların hemen tamamı köy niteliği taşıyan kırsal yerleşimler olup Kızılhisar, Karisto nahiyesinin merkezini teşkil ediyordu. Kızılhisar kasabası içinde 250 civarında hane bulunmaktaydı. Nahiye, merkezden başka adanın güney ucunda yer alan 8 köyü ve 6 mezrayı kapsamaktaydı...Prof. Evangelia Balta’nın bir çalışmasına göre, Eğriboz'da yapılan 1474 tarihli ilk Osmanlı tahririnde 32 müslüman, 6 Hıristiyan evi vardı. Şehirde toplam 350 kadar da kale muhafızı bulunuyordu. (5*)

1470’de Osmanlı hakimiyetine girdikten sonra sancak statüsü verilen Eğriboz'a; Atina, Budonitsa, istefe (Thebes), İzdin (Lamia), Levadya, Salona (Amphissa), Talanda (Atalanti) kazaları ve Tırhala sancağının güney kısımları bağlanmıştı. Eğriboz Sancağı sık sık kaptanpaşaların ikametgahı olarak kullanılmaya başlanmıştı. (4*a.g.e)

Venedik, Ege’deki mülk topraklarını kaybetmeye başlayınca Doğu’da  cephe açmak gayesiyle Karamanoğulları ve Akkoyunlular ile ittifak yollarını aramıştı. Öte yandan hem Karamanoğulları’nın hem de Akkoyunluların böyle bir ittifaka çoktan hazır oldukları da Venedik nezdine gönderdikleri elçilerden anlaşılmıştı... Eğriboz’un kaybı,  Papalık, Napoli Krallığı, Rodos Şövalyeleri, Kıbrıs Krallığı ve Venedik’i yeniden biraya getirmişti.Yaklaşık 90 gemiden oluşan Müttefik donanması önce Antalya’yı, sonra Bodrum/Sıravolos Yarımadası’ndaki işlek Aspat Liman ve civarını, daha sonra İzmir’i  yağmalamıştı. Bazı kaynaklar, Strobilos/Aspat ve çevresinden 400 insanın esir alınıp götürüldüğünü yazar.(3*a.g.e)

KIZILHİSARLI KAPUDAN MUSTAFA PAŞA’NIN DENİZCİLİK GEÇMİŞİ, ÜNLÜ KEMAL REİS’E KADAR MI DAYANIYORDU?

Mustafa Bey’in ataları Eğriboz’a geldiğinde zaten ezelden beri denizci miydi, yoksa denizciliği sonradan mı öğrenmişlerdi bilemiyoruz ama marifetli bir denizci olan Kemal Reis’in 1470’den itibaren Ada’da yaşamaya başladığını biliyoruz. Eğriboz’daki yeni Müslüman nüfustan denizciliğe heveslenen bazıları, bu mesleği ya da hayat tarzını Kemal Reis ve/ya  benzeri diğer üstadlardan öğrenmiştir demek sanırım yanlış olmaz. Kemal Reis, Umur Bey’den sonra belki de erken dönem Osmanlı tarihinin en önemli denizci simalarından biriydi. Engizisyon dönemindeki İber Yarımadası’ndan(Endülüs) doğru gelen “kurtarın bizi!” çığlıkları üzerine Sultan Bayezid(II) tarafından İspanya’ya yollanmış ilk Türk denizcisiydi. (6*)

Oruç Bey Tarihi’ndeki bilgilere göre Kemal Reis, Eğriboz’un fethinden sonra adadan ayrılmayıp denizcilik faaliyetleri ile meşgul olmuştu. Bir süre sonra “azaplar reisi” görevine yükselmiş; ilerleyen tarihte Eğriboz leventlerine “başbuğ” tayin edilmiş; sonra da kendi kalyatasıyla Akdeniz’deki Frenk gemileri ve kıyılardaki Frengistan kalelerine akınlar düzenlemişti. Böylesi seferlerden sonra elindeki ganimet ve esirlerle Gelibolu’ya gelen Kemal Reis, Kapudan Arnavud Sinan Paşa aracılığıyla Sultan II. Bayezid’e hediyeler göndermişti... Vakanüvist Gelibolulu Ali Efendi, “Künhü’l-ahbar” eserinde onun Osmanlı Donanma teşkilatına çok önemli katkılar verdiğini yazmıştır.

Sonuç itibarıyla, yazı dizisinin bu bölümünde Kızılhisarlı Kapudan Mustafa Paşa’nın ceddine dair bir tez ileri sürülmüştür. Buradan yola çıkarak, Kapudan Mustafa Paşa’nın denizcilik geçmişinin ünlü Kemal Reis’e kadar dayandığını söylemek, aksi ispat edilene kadar sanırım abartı olmayacaktır....

Bir sonraki bölümde Kaptan Mustafa Bey’in doğup büyüdüğü yer olan Eğriboz-Kızılhisar ve buradaki sosyo-kültürel hayat ele alınacak.

mehmet çilsal

(hukukçu-tarih araştırmacısı)

KAYNAKÇA.

(1*)-The Region of Atalanti and Moudounitza In The Early Ottoman Period-Prof Evangelia Balta

https://www.evangeliabalta.com/kitap/07_cha.pdf ... https://www.evangeliabalta.com/?catid=books3

(2*) -The Demographic Evolution of Euboea under Latin Rule, 1205-1470; Prof. Dr. David Jacoby, Hebrew University of Jerusalem https://www.academia.edu/5834097/Demographic_Euboea

(3*) - TÜRK DENİZCİLİK TARİHİ-Prof. İDRİS BOSTAN-PROF SALİH ÖZBARAN https://docplayer.biz.tr/6173455-Turk-denizcilik-tarihi.html

(4*) – Bkz. İslam Ansiklopedisi-https://islamansiklopedisi.org.tr/egriboz

(5*) – ADALAR ARASINDA,BALKANLARIN KIYISINDA:KIZILHiSAR (KARiSTO)MÜSTAHKEM MEVKii VE KASABASI-Prof.Dr.İbrahim Alper Arısoy; “Istoria tis Nisou Euvoias, Proodeftikis Euvoias, Halkida” Konstantinos A. Gounaropoulos

http://www.karadenizrumeli.com/Icerik/Dosya/www.karadenizrumeli.com_162_RK7H56YH_mubadele_8.pdf   

(6*) - ENDÜLÜS İSTİDANAMESİ VE KEMAL REİS’İN İSPANYA SEFERİ - Dr. Qiyas ŞUKUROV

https://dergipark.org.tr/download/article-file/260821